In de afgelopen zes maanden is het gedrag van onze minister van onderwijs al meerdere keren breed uitgemeten in de pers. Of het nu om zijn commentaar op Matthijs van Nieuwkerk ging waarbij men zich afvroeg in hoeverre de minister zelf wel eens in de spiegel kijkt, of dat het ging om het doordrukken van een plan voor weekendscholen tegen alle adviezen in. Media blijken voldoende voorbeelden en verhalen verzameld te hebben over zijn ontploffingen of woede-uitbarstingen. Uiteindelijk kopte NRC afgelopen weekend (19 mei 2023) dat de woedeaanvallen geen incident zijn maar een patroon. Systemisch geldt inderdaad dat één keer toeval is, twee keer opmerkelijk en drie keer een patroon.
Stel nu dat die Dennis niet de minister van onderwijs is, maar gewoon een zoon van een snackbarhouder uit Friesland, 37 jaar oud, getrouwd en vader. In zijn werk behoorlijk ambitieus en gedreven: iemand die weet wat hij wil, extravert en temperamentvol. Er is zelfs al eens geopperd dat hij de mogelijke opvolger van de minister-president zou kunnen worden. Oh ja, hij is ook een ietwat roodharige man.
En stel nu dat die Dennis bij mij als executive coach aanklopt met de vraag: ‘Marjoleine, hoe doorbreek ik mijn structureel grensoverschrijdende gedragspatroon?’
Hoe zou ik deze Dennis kunnen ondersteunen in zijn ontwikkelvraag? Vooropgezet dat coachen maatwerk is en ik niet van een standaardaanpak ben, zijn er wel altijd vaste interventies die aan bod komen. Ik deel graag de eerste drie.
Interventie 1: Zelfbewustwording, zelfreflectie en zelfkennis.
Mijn eerste vraag aan Dennis zou zijn: Welke betekenis geef jij zelf aan jouw gedrag? Waar ben je je bewust van? Weet je hoe jij reageert? Wat gebeurt er dan?
Dennis zou waarschijnlijk iets zeggen als: ‘Uit ambitie en gedrevenheid ben ik soms te fel en te scherp. Het kan zijn dat, wat ik als slechts stemverheffing ervaar, in mijn functie/rol impactvol is voor anderen.’
Mijn bedoeling met deze eerste interventie is dat Dennis zichzelf leert kennen. Ik wil hem ook zover krijgen dat hij beseft dat de betekenis die hij aan zijn eigen gedrag geeft, eigenlijk een rechtvaardiging is. Zijn antwoord klinkt immers als het vergoelijken van het eigen gedrag; hij heeft er tenslotte geen moeite mee. Maar hoe zit het met die ander, los van wie de ander is? Natuurlijk kun je begrip opbrengen voor je eigen gedrag, maar het gaat erom wat de impact is van jouw gedrag op de ander.
Daarom Dennis, hier alvast tip 1: Behandel de ander zoals de ander behandeld wil worden. Dit levert veel meer wederzijds begrip op. Ja, je leest het goed, ga uit van de ander en niet van jezelf.
Interventie 2: Open staan voor feedback vanuit Triple A leiderschapskwaliteiten
Een volgende vraag die ik zou stellen vanuit waarderend onderzoeken: Wat heb je zelf al gedaan om te veranderen zodat je minder fel of scherp communiceert of je stem verheft? Hoe merk je dat je daar al succesvoller in bent?
Dennis zou reageren in de trant van: ‘Ik ben met mijzelf aan de slag gegaan. Ik realiseer mij steeds beter wat het gewicht van mijn woorden als minister is. Ik sta meer open voor feedback. Ben ik daarmee ineens een ander mens? Nee. Maar van mensen om mij heen hoor ik dat de samenwerking beter verloopt.’
Ik zou Dennis als eerste complimenteren met het feit dat hij al actief met zichzelf aan de slag is gegaan. Het is fijn dat hij van ‘onbewust onbekwaam’ meer ‘bewust onbekwaam’ geworden is. En het gaat er ook echt niet om dat Dennis als persoon moet veranderen.
Mijn bedoeling met deze tweede interventie is dat Dennis zich bewust wordt van de onderstroomcommunicatie, waarin niet het ‘wat’ (inhoud) en het ‘hoe’ (vorm) centraal staan, maar de relatie en de emotie. De inhoud van wat hij wil zeggen kan feitelijk gebaseerd zijn op steekhoudende argumenten, maar als de verpakking niet verbindend werkt, komt deze Dennis niet verder met stemverheffing.
De mensen die dicht om Dennis heen staan, kennen hem al zijn leven lang en weten dat hij het niet slecht bedoelt. Ze zien zijn goede bedoelingen. Maar zijn werkrelaties zijn sceptisch geworden na zijn recente ontploffingen. Zij vrezen opnieuw een woede-uitbarsting als hij met hen samenwerkt en zij zich kritisch opstellen. Feedback durven zij waarschijnlijk al helemaal niet meer te geven.
Ik zou me als zijn coach afvragen: Hoe waar het is dat de samenwerking echt beter verloopt? Waaruit blijkt dat voor Dennis zelf? En vinden zijn collega’s dat ook?
Het goede nieuws is dat juist door samenwerking psychologische veiligheid ontstaat. Het startpunt is de IK die een relatie aangaat met de ander. Dus zou ik Dennis in deze fase uitleggen hoe hij feedback kan vragen vanuit zijn Triple-A leiderschapskwaliteiten:
Het stimuleert de veiligheid waardoor de ander met Vertrouwen, Vrijmoedig het Verschil durft te maken.
Hierbij alvast tip 2, Dennis: Stel je kwetsbaar op en stel bescheiden onderzoekende vragen. Niet vanuit een ‘bovenpositie’ maar vanuit een ‘onderpositie’ (gelet op je rol/functie). Vragen als: hoe komt mijn gedrag bij je binnen? Op welke manier raakt mijn gedrag jou? Is mijn gedrag oké voor jou? Of: voel je je door mij beluisterd? Hiermee creëer je wederkerigheid, dat draagt bij aan de relationele bedrading in je organisatie.
Interventie 3: Gedrag verander je niet van buitenaf, maar van binnenuit
Voor de volgende interventie zou ik Dennis eerst de vraag stellen: Vind je het een goed idee om samen eens wat meer in te zoomen op je gedrag en de onderliggende mechanismen? Mag ik je eens vragen: Welke impactvolle ervaringen heb je ooit opgedaan, welke gedachten heb je toen ontwikkeld over jezelf, of een ander? Hoe kijk je naar je omgeving? Ik zou Dennis uitnodigen om in te stappen en zou pas een laag dieper gaan als ik zijn toestemming daarvoor heb. Deze expliciete uitnodiging en toestemming moet voorkomen dat hij boos of verontwaardigd reageert en mij dus achteraf niet de schuld kan geven voor zijn woede-uitbarsting.
Vervolgens zou ik Dennis eerst de zes logische niveaus van Bateson uitleggen. Gregory Bateson is een antropoloog die een piramide ontwierp waarin hij de niveaus van denken, leren en veranderen samenvatte. Het model van Bateson kent een duidelijke hiërarchie; het effect van ieder niveau is dat dit het onderliggende niveau beïnvloedt. Een verandering van zaken op een hoger niveau leidt in deze zin onvermijdelijk tot veranderingen van zaken op de lagere niveaus. Het veranderen van zaken op een lager niveau kán, maar hóeft geen effect te hebben op de hogere niveaus.
Om de piramide af te maken:
Pellen we de logische niveaus van Dennis af, dan ziet het er als volgt uit:
En nu wordt het spannend, nu komt het dichtbij. Want veel mensen zullen net als Dennis zeggen: ‘Zo ben ik nu eenmaal, ik word niet ineens een ander mens.’ Dat hoeft ook niet maar wat is authentiek gedrag en wat is gedrag vanuit je overlevingsmechanisme?
Ieder mens doet in zijn jonge jaren namelijk tekorten op. Geen enkele ouder kan volledig precies voldoende inspelen op de behoeften van een kind. Geen enkele ouder kan weten hoe het kind zijn opvoedgedrag ervaart en wat het jonge kind daardoor over zichzelf gaat denken. Natuurlijk voeden ouders, ook die van Dennis, hun kinderen op naar eer en geweten met de beste bedoelingen en geven ze wat ze kunnen geven. Wat we weten uit de ontwikkelingspsychologie is dat overtuigingen ontstaan op basis van wat kinderen over zichzelf gaan denken en dat deze worden vastgezet in gedragspatronen.
Ik zou dit aan Dennis kunnen uitleggen vanuit de Transactionele Analyse. Dit is één van de meest onderbouwde en breed inzetbare stromingen in de psychologie en wordt gebruikt voor het analyseren en begrijpen van individuen, relaties en communicatie.
Zodra een baby wordt geboren is het continue bezig met het vervullen van zijn behoeften. Denk aan slapen, veiligheid, warmte, liefde etc. Het kind is zeker in het begin volledig afhankelijk van zijn omgeving, ouders of opvoeders. Dus neemt het jonge kind ‘besluiten’ om zo goed mogelijk in zijn behoeften te kunnen voorzien, om te overleven vanuit deze afhankelijkheidspositie. Hoe gaat dat in zijn werk?
Een baby huilt om contact te leggen, vanuit behoefte aan eten, aandacht of wat dan ook. Als de baby huilt komt de moeder, dus leert het: ‘Als ik wat nodig heb, laat ik dat merken door te huilen, want dan komt mama.’ Maar stel nu dat de moeder niet komt? Of dat ze wel komt maar boos is op de huilende baby? Dan kan het kind besluiten voortaan niet meer te gaan huilen, want het kind wil mama niet boos maken. Een dergelijk besluit vormt zich dus op basis van de ervaring en de manier waarop deze baby die ervaring (onbewust) interpreteert. Een andere baby zou kunnen besluiten om net zo lang te blijven huilen in de hoop gehoord te worden en te krijgen wat het nodig heeft. Alle genomen besluiten vormen samen het scriptverhaal, dat elk mens ‘schrijft’ vanaf zijn geboorte. Dit script maakt dat we als jong kind kunnen overleven in de eigen omgeving vanuit die afhankelijkheidspositie. Het script voorspelt ook de uitkomst van ons gedrag, waardoor we als het ware ook bevestigd worden in het genomen besluit. Eric Berne de grondlegger van TA zegt hierover: ‘We leven allemaal in de gevangenis waartoe we ooit zelf besloten hebben.’
Dus ik zou Dennis met zijn toestemming willen bevragen naar zijn besluiten en de daarmee ingesloten ouderboodschappen die hij van huis uit meegekregen heeft.
Kortom: Waar is Dennis in gaan geloven? Welke besluiten zijn zijn waarheid geworden van waaruit hij een bepaalde karakterstructuur is gaan ontwikkelen? Dit als vanzelfzwijgende gedragsreactie op zijn omgeving. Want Dennis zelf is de reactie van zijn omgeving op een bepaalde manier gaan interpreteren, op grond waarvan hijzelf besluiten is gaan nemen en bepaald (overlevings-)gedrag is gaan doen (of laten).
Dit gedrag wordt vandaag de dag uitgebreid beschreven in alle media.
Dan zou ik vervolgens aan Dennis vragen:
De tip van interventie 3: Onderzoek welke scriptregels (overtuigingen) ten grondslag liggen aan jouw stemverheffing, het ontploffen of de woede-uitbarstingen.
En wat voor Dennis geldt, kan ook nuttig zijn voor elke andere minister, tv-presentator, snackbarhouder, of roodharige (die zich anders voelt vanwege zijn haarkleur). Het geldt ook voor de wat minder assertieve ambtenaar die te maken krijgt met een gedreven leidinggevende. Of de schrijvende journalist waarbij emoties resoneren tijdens het onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag van een zekere Dennis.
We zijn gelukkig allemaal mensen met behoeften. Laten we elkaar daarin tegenmoet komen.
Gebruikte mediabronnen:
[19 mei 2023 – NRC]
[22 april 2023 – NRC]
https://www.nrc.nl/nieuws/2023/04/22/de-minister-die-af-en-toe-ontploft-a4162783
[22 april 2023 – NRC]
[01 december 2022 – NRC]
[20 november 2022 – WNL]
https://www.npostart.nl/wnl-op-zondag/20-11-2022/POW_05456764
Gebruikte theoriebronnen:
[Gregory Bateson – Logische niveaus]
https://www.coachcenter.nl/inspiratie/bateson-de-logische-niveaus-van-denken-leren-en-veranderen/
[Eric Berne – Transactionele Analyse]
https://www.coachcenter.nl/inspiratie/scriptcirkel-en-het-levensscript/
